Do szaleństwa wiodą różne drogi

Kiedy żądza władzy doprowadza do szaleństwa

Myślę, że na wstępie warto zacząć od bardzo klasycznego przykładu postaci, które zboczyły na ścieżkę wiodącą ku szaleństwu. Chodzi oczywiście o Makbeta i jego małżonkę, bohaterów tragedii Szekspira. Postacie te stanowią idealny przykład ludzi chciwych, o ogromnych ambicjach, opętanych żądzą władzy. By zrealizować swe cele, nie wahali się czynić zła, postępować niemoralnie czy niehonorowo. Przyczyną upadku Makbeta była przepowiednia trzech wiedźm, które zwiastowały mu, że zostanie panem Kawdoru. Ale to tylko zasłona dymna, przepowiednia ta jedynie pozwoliła małżonkom odkryć swoje mroczne ja – żądnych władzy szaleńców.

Kiedy zrodziła się myśl, że Makbetowie mogą zasiąść na tronie, zmieniło się ich postępowanie. Wraz z rodzącym się przekonaniem o tym, że wkrótce będą rządzić królestwem, decydowali się na coraz okrutniejsze czyny. Najpierw Lady Makbet zaczęła podszeptywać małżonkowi, że to super pomysł, aby zasiadł na tronie. Nawet jeśli okaże się, że popełnią przy tym wiele niemoralnych czynów. Makbet swą drogę wiodącą ku szaleństwu rozpoczął od zabicia króla Dunkana. To jednakże nie wystarczyło, by przejąć władzę. W obawie o utratę raz pozyskanej władzy, bohaterowie nie wahali się popełnić kolejnych niegodnych czynów, takich jak zabicie Banka, przyjaciela Makbeta, który był świadkiem uzyskania przez tytułowego bohatera przepowiedni. Makbet nie miał także większych oporów, by zabić niewinną młodą kobietę i jej małe dziecko, bo byli rodziną osoby mogącej mu odebrać tron.

Makbet przemienił się w okrutnego, obłąkanego, żądnego krwi tyrana. Popełnione zbrodnie jednakże mocno odbiły się na jego psychice. Dręczyły go halucynacje, widział duchy i słyszał głosy zabitych przez siebie osób, które zwiastowały jego nieuchronną śmierć. W związku z tymi wizjami Makbet zaczął we wszystkim widzieć zagrożenie, popadł w paranoję, a ponadto stał się na wszystko zobojętniały – nie przejął się nawet za bardzo samobójstwem swej żony.

Lady Makbet także nie udźwignęła ciężaru popełnionych przez siebie zbrodni. Dręczona wyrzutami sumienia, zaczęła wszędzie dostrzegać krew. Jej ręce zostały splamione krwią, więc widok krwi stale jej towarzyszył. Sny także nie przyniosły jej ukojenia. Dręczyły ją senne koszmary, które były następstwem niedających jej spokoju wyrzutów sumienia. Nie była w stanie poradzić sobie ze złem, którego wraz z mężem dokonali. Bohaterowie zamiast osiągnąć upragniony cel, wkroczyli do krainy szaleństwa.

Kiedy magiczny przedmiot pozwoli nam zmieniać porządek społeczny

Przyjrzyjmy się również postępowaniu Lighta Yagamiego, bohatera mangi i anime Death Note. Jest to opowieść o młodym człowieku, który stanął oko w oko z możliwością zmienienia świata i nadania mu nowego kierunku. Dzieło to traktuje o moralności i etyce człowieka, o tym do czego może posunąć się dana osoba, by zmienić w swym mniemaniu świat na lepsze. Egzystencja Yagamiego podporządkowana była wyższej idei i dlatego uważła, że może działać poza dobrem i złem, by doprowadzić świat do zmian. W jego ręce wpadł niezwykły przedmiot – Notatnik Śmierci, należący do Shinigami – Boga Śmierci, Ryuuka. Zapoznając się z zasadami działania notesu, Light postanawił wyplenić wszelkie zło, stworzyć nowy świat i stać się jego bogiem. I przeszedł przy tym ogromną metamorfozę. Pojawił się szaleniec.

Przed Lightem zostało postawione niezwykle trudne pytanie – na ile może sobie pozwolić, aby zmienić świat na lepsze. Na początku zabijał tylko ludzi złych, pragnął doprowadzić do tego, by istniało jedynie dobro. Sam siebie wyznaczył na osobę decydującą o sprawiedliwości, dlatego wymierzał kary według własnego postrzegania dobra i zła. Pragnął swoim postępowaniem sprawić, że ze świata znikną wszystkie nieetyczne i niemoralne czyny, ponieważ ludzie najzwyczajniej w świecie będą bali się je popełniać.

Tak wielka odpowiedzialność i groźba odkrycia, kim jest, nie mogły nie wpłynąć na Lighta. Chłopak zatarł wszelkie granice postrzegania dobra i zła i finalnie zatracił siebie i swój pierwotny cel. Jego psychika nie podołała, zaczęło się dla niego liczyć tylko to, by nie dać się złapać. Stopniowo popadał w obłęd. Przekonany o własnej boskości, zatopiony w egoizmie, zaczął pozbywać się wszystkich osób, które mogły w jakikolwiek sposób mu przeszkodzić. Przez to wszystko stał się niestabilny psychicznie, popełniał błędy, pogrążał się w w coraz większej paranoi, a podejmowane przez niego decyzje świadczyły o pogłębiającym się szaleństwie.

Kiedy szaleństwo może być dziedziczne

Targaryenowie, bohaterowie Gry o tron, to ród, w którym co jakiś czas w jego członkach budzi się szaleństwo. Aerys II Targaryen znany jest jako Obłąkany Król – już sam jego przydomek odsyła do szaleństwa. Zasiadał on na Żelaznym Tronie, ale został obalony przez Roberta Baratheona. Nie bez powodu odebrano mu tron. Rządy Aerysa były tyrańskie. Początkowo był postacią o bardzo zmiennych nastrojach, dość porywczą, jednak te cechy szybko ewoluowały. Bohater stał się znacznie bardziej zazdrosny, okrutny i podejrzliwy. Łatwo było także doprowadzić u niego do wybuchów gniewu. Jego podejrzliwość względem innych tylko się nasilała. Obawiał się, że inni za jego placami mogą wszcząć rebelię. Okropny był także jego stosunek do żony. Jego małżonka, Rahella, straciła kilka ciąży. Mimo że początkowo pocieszał ją, szybko jednak doszedł do wniosku, że z tymi poronieniami musi być coś nie tak. Uznał, że żona musiała być mu niewierna, a poronienia są wynikiem tego, że bogowie nie pozwoliliby, aby na tronie zasiadł bękart. Zamknął żonę w warowni.

Dość osobliwa jest jego fascynacja ogniem. No dobra, jest absolutnie chora i przerażająca. Obłąkany Król bowiem lubował się w oglądaniu palących się żywcem ludzi. I tylko ten widok go podniecał. Nic innego nie pomagało mu czerpać przyjemności seksualnej.

Wraz z postępującą paranoją, strachem przed ewentualnymi spiskami i ludźmi czyhającymi na jego życie, Aerys stał się człowieczkiem, który się całkowicie w tym pogubił. Stał się karykaturą samego siebie. Po tym, jak zranił się na mieczach Żelaznego Tronu, panicznie bał się ostrzy. Fobia ta na tyle nim zawładnęła, że nie pozwolił nikomu zbliżyć się do siebie z nożyczkami, nawet w celu tak prozaicznym jak obcięcie paznokci czy brody i włosów.

Aerys II Targaryen nie jest jedynym Targaryenem, któremu mogło grozić szaleństwo. Daenerys, jego córka, przez większość życia chce stać się przeciwieństwem swego ojca, jednakże, by odzyskać tron i zerwać okowy niewolnictwa, jest gotowa zrobić wiele. Bohaterka, którą znamy z serialu, przeszła długą drogę, by zyskać władzę. Osoby, które nie widziały finałowego sezonu, lepiej niech odpuszczą sobie czytanie tego fragmentu.

Daenerys, Matka Smoków, boi się, że może stać się taka jak jej ojciec. Początkowo wydawało się, że niewiele ma z nim wspólnego, jednakże droga po władzę, trudne decyzje, jakie musiała podjąć, i nieustanne zagrożenie ze strony oponentów i ludzi niezgadzających się z jej sposobem rządzenia (zniesienie niewolnictwa) sprawiły, że stała się coraz bardziej okrutna i zdeterminowana. Nie była pewna, czy ścieżka, którą podążała, jej nie zgubi. Rozterki towarzyszyły jej cały czas, przez co jest postacią naprawdę tragiczną. Niestety, żądza zemsty i szaleństwo zwyciężyły nad dobrymi stronami Dany. Mając wybór, postanowiła nie odpuścić i potraktować ogniem wszystkich, byle tylko dorwać Cersei. Warto zaznaczyć, że dla wielu fanów Gry o tron, nagła przemiana Daenerys była niezrozumiała. Przez większość sezonów najważniejsze dla niej było to, aby poprawić status każdego, ale w ostatnim odcinku przeszła wielką przemianę. Uwielbiana przez poddanych królowa stała się Szaloną Królową, która wymordowała mieszkańców miasta, byle tylko zabić swą największą rywalkę, Cersei. Litość nie odnalazła w jej sercu wystarczającej siły przebicia, okrucieństwo i postępujące szaleństwo były zbyt silne.

Kiedy miejsce jest tak przesiąknięte złem, że budzi szaleństwo

Pierwsze trzy osoby, które popadły w szaleństwo, stały się takie z powodu żądzy władzy bądź odpowiedzialności związanej z jej sprawowaniem. Tym razem jednak przyjrzymy się rozwojowi postaci, która obudziła w sobie szaleństwo z zupełnie innej przyczyny. Chodzi o Jacka Torrance’a, bohatera Lśnienia – powieści S. Kinga i filmu w reżyserii S. Kubricka. Na warsztat weźmiemy bohatera filmowego.

Lśnienie opowiada o rodzinie, która zamieszkała w odosobnionym hotelu „Panorama”, by opiekować się nim w miesiącach zimowych, kiedy miejsce było zamknięte przed odwiedzającymi. Praca w tak odciętym od cywilizacji budynku była idealna dla Jacka, ojca rodziny. To były nauczyciel, który chciał się zająć pisaniem książek w spokoju. Przyjął tę posadę nawet mimo tego, że w hotelu wydarzyła się kiedyś ogromna tragedia. Były stróż zimowy wymordował swoją rodzinę przed wielu laty. Nie wpłynęło to jednak na decyzję Jacka. W rozpoczęciu tej pracy widział dla siebie ogromną szansę – mógł zająć się pisaniem powieści, wiedząc, że nic nie będzie go rozpraszać. Tylko Danny, jego mały synek, wyczuł, że w tym miejscu może być coś złego. Ostrzegł go o tym jego niewidzialny przyjaciel Tony, podsuwając mu mroczne wizje związane z hotelem. Cóż jednak mógł zrobić mały chłopiec? No nie za wiele.

Początkowo rodzinie żyło się naprawdę przyjemnie w luksusowym hotelu. Wendy mogła wychowywać syna i zajmować się rodziną, Jack pisaniem książki i wykonywaniem niewymagających zbyt wiele energii prac w hotelu, szybko dopadł go jednak kryzys twórczy. Danny nadal przeczuwał, że to miejsce skrywa coś przerażającego. Chłopiec miał niezwykłe zdolności, tak zwane „lśnienie”. Widział duchy, które nie odeszły z hotelu i wpływały na rodzinę. Bo to miejsce także „lśniło”. Było przesiąknięte złem, a miejsca nim emanujące szczególnie wpływały na Jacka, byłego alkoholika. Wraz z duchami, które odpowiadały za te zbrodnie. A kiedy Jack Torrance nawiązał znajomość z duchem kelnera, zaczęło budzić się w nim coraz większe zło. Zło, które od zawsze w nim istniało, teraz jednak ktoś zaczął je kształtować. Bohater popadał w coraz większe szaleństwo. Kiedy dotarł do jego granicy, całą nienawiść i nikczemność skierował przeciw żonie i synkowi. Postanowił ich przykładnie ukarać. Na swego pomocnika, który miał mu pomóc wykonać wyrok na rodzinie, wybrał siekierę.

Film, w przeciwieństwie do książkowego oryginału, bardziej skupia się na na przedstawieniu losów dysfunkcyjnej rodziny niż na przeklętym hotelu samym w sobie. Na pierwszy plan wysuwają się zmiany psychologiczne zachodzące w bohaterach. Jack Nicholson po mistrzowsku oddał postać stopniowo ulegającego szaleństwu Jacka Torrance’a. To bohater, na którego najbardziej wpływały upiorne duchy, by stworzyć z niego szaleńca. Opętanego, łaknącego krwi i okrucieństwa potwora. To właśnie on był szczególnie podatny na zło gnieżdżące się w hotelu.

Kiedy to społeczeństwo powołuje do życia szaleńca

Problem z pisaniem o Jokerze, jednym z najbardziej znanych złoczyńców ze świata DC, jest taki, że istnieje wiele wersji tej postaci. To czołowy przeciwnik Batmana, z wyglądu przypominający klauna. Tym razem przyjrzymy się kreacji Jokera znanej z filmu Joker z 2019 roku, którego reżyserem jest Todd Phillips. Film ten jest szczególnie przejmujący ze względu na to, że pokazuje genezę powstania psychopatycznego mordercy. To opowieść o człowieku nie akceptowanym przez społeczeństwo ze względu na swoje dziwne zachowanie, brak obycia społecznego i niepokojące napady śmiechu, nad którymi bohater nie był w stanie zapanować. Stopniowe odrzucenie przez społeczeństwo sprawiło, że Joker popadł w szaleństwo i obudził w sobie okrucieństwo.

Arthur Fleck, czyli późniejszy Joker, to typowy nieudacznik, który jednak nie poddawał się i starał się realizować swoje marzenie – chciał zostać znanym i cenionym komikiem. Mimo wielu niepowodzeń, nie rezygnował z tego celu. Uparcie do tego dążył. Starał się także jakoś funkcjonować w społeczeństwie, które nie chciało go zaakceptować. Arthura spotykało wiele nieszczęść, wielokrotnie został ośmieszony, niezrozumiany i wyklęty przez społeczeństwo. To wyobcowanie sprawiło, że bohater zaczął tracić kontakt z rzeczywistością i popadać w obłęd. Szaleństwo budziło się w nim stopniowo, a najbardziej przejmujące jest to, że to nie to, co od zawsze tkwiło w Arthurze, wyzwoliło w nim maniakalnego mordercę. Nie, to coś o wiele smutniejszego. To społeczeństwo stworzyło Jokera. Co więcej, dopiero kiedy wyzwolił się on z okowów społecznych konwenansów, inni zaczęli go akceptować, a nawet cenić.

Nie tak łatwo jest wykreować i przedstawić kultowych szaleńców-złoczyńców, ale według mnie powyższe przykłady to świetne studium budzenia się wewnętrznego szaleństwa (może oprócz Dany…). Jednak pod przykrywką szaleńca kryją się ciekawe, niepokojące, a wręcz przerażające osobowości, dla których przyczyny popadnięcia w obłęd były naprawdę różne. A Wy, kogo byście dodali do listy najciekawszych szaleńców?